Як было не выбраць людзям, якія жылі больш за тысячу гадоў таму, маляўнічае мястэчка на правым беразе ракі Гайны для пабудовы паселішча? На месцы, дзе зараз знаходзіцца парк Тышкевічаў, размяшчаўся земляны вал, увянчаны дзядзінцам з бярвеністай сцяной. З высокіх узгоркаў, на дзесяткі кіламетраў навокал былі бачныя наваколлі — гэта і дапамагала Лагойску (Лагожаск) выконваць ролю ўмацавання, якое знаходзілася на шляху да Полацка заваёўнікаў, якія рухаліся з поўдня. Першапачатковая назва горада – “Лагажск”. Па самым абгрунтаваным меркаванні гэта назва паходзіць ад ракі Лагаза, якая ўпадае ў Гайну, і суфікса “-ск”. А ўжо ў сваю чаргу назва Лагаза паходзіць ад слова “лог” – бел. лагчына; нізіна, даліна.

У перыяд, калі старажытны Лагойск уваходзіў у склад Полацкага княства, і звязана першае з’яўленне горада на старонках пісьмовай гісторыі. У паходзе, датаваным 1078 годам, на Полацкае княства кіеўскі князь Уладзімір Манамах пісаў у сваім вядомым «Павучанні»:

Папал зямлю і паваяваўшы да Лукомля і да Лагожска.

Наступная згадка «Лагожска» — 1127 год: унук Манамаха арганізаваў вялікі паход на Полацкую зямлю. Атрад лагажан быў захоплены ў палон, а горад пасля двух дзён аблогі «страшэнна» здаўся.

Лагожск узяты

У 1180 годзе Лагожск стаў цэнтрам Лагожскага княства – адным з удзелаў Мінскага княства. Князі тут былі Усяслаў Мікуліч у гэтым жа годзе, а Васілька Валадаровіч – у 1186 годзе, ён быў сынам мінскага князя.

Апошняй згадкай пра горад у XII стагоддзі стала змена князя ў 1186 годзе. З гэтага часу пісьмовыя згадкі пра Лагойск надоўга знікаюць. Судзячы па археалагічных раскопках, якія праводзіліся ў 1966–1969 гг., у XIII стагоддзі горад актыўна развіваўся, але моцна пацярпеў ад пажару. Культурны пласт канца XIII-XIV прасочваецца вельмі слаба – адбыўся заняпад у развіцці горада. І ўявіць хоць сёе-тое з перыяду, калі горад не згадваецца ў летапісах, можна толькі паводле легенд і паданняў. Напрыклад, у адной з такіх народных згадак Лагойскі край апісваецца і як тэрыторыя з вялікай колькасцю ўзгоркаў, на якіх у вярсце адзін ад аднаго стаялі цэрквы. І працягласць ад блізкай да гарадзішча да далёкай царквы было цэлых сто вёрст!

Новай вяхой у гісторыі Лагойска стала яго ўваходжанне ў склад Вялікага Княства Літоўскага ў першай чвэрці XIV стагоддзя. Пачаўся ланцужок пераходаў селішча ад аднаго гаспадара да іншага. У канцы XIV стагоддзя горад з’яўляўся цэнтрам маленькай воласці ў ВКЛ, кіраваў тут у той час літоўскі баярын Войшвіл. У 1387 годзе згадваецца існаванне ў Лагойску праваслаўнага манастыра Іаана Прадцечы. У гэтым жа годзе Скіргайла атрымлівае ад свайго старэйшага брата, князя Ягайлы Альгердавіча, зямлі цэнтральнай часткі тэрыторыі цяперашняй Беларусі. Сярод гэтых земляў аказаўся і Лагойск. Усяго праз пяць гадоў, у 1392 годзе, горад пераходзіць ва ўладанне вялікага князя ВКЛ Вітаўта. У пачатку XV стагоддзя сталі з’яўляцца згадкі аб паселішчах каля Лагойска: Гайна, Корань, Гасціловічы, Астрошыцы і г. д. У 1460 годзе горад быў падораны вялікім князем ВКЛ і каралём польскім Казімірам князю Аляксандру Чарторыйскаму (Чартарыжскаму).

Цяжкая доля спасцігла замак і горад у 1505 годзе: крымскія татары Махмет-Гірэя разрабавалі, спалілі Лагойск і ўзялі ў палон унукаў Аляксандра Чартарыйскага. І завяршальнай рыскай, якая ледзь не аказалася апошняй згадкай Лагойска ў аналах гісторыі, стаў разбуральны паход войскаў Маскоўскага княства, на шляху ў якіх апынуўся шматпакутны горад.

У 1514 годзе Васіль Тышкевіч ажаніўся з унучкай Аляксандра Чартарыйскага. А ў 1528, потым 1531 годзе, дзве часткі Лагойска пераходзяць ад сясцёр князя Сямёна Чартарыйскага (сын Аляксандра Чартарыйскага) да пана Васіля Тышкевіча (Цышкавіча), які і стаў першым уладальнікам горада з роду Тышкевічаў. У 1531-32 гг. Васіль пабудаваў у Лагойску новы замак, перарабіў умацаванні і Богаяўленскую царкву. У 1569 годзе Васіль Тышкевіч атрымаў ад вялікага князя ВКЛ і караля польскага Жыгімонта ІІ Аўгуста графскі тытул «на Лагойску і Бердзічаве».

Васіль Тышкевіч

Пасля смерці першага ўладальніка-Тышкевіча ўлада апынулася ў руках ягоных унукаў: Марціна і Фёдара Юр’евічаў, якія падзялілі спадчыну напалову. Аднак і гэты перадзел лагойскага маёнтка не аказаўся апошнім. У 1603 годзе Лагойск з замкам адышоў да яшчэ аднаго Юр’евіча – Аляксандра Тышкевіча. Ён прыняў у Італіі каталіцызм, а ў 1604 годзе пабудаваў у Лагойску каталіцкі касцёл, у якім пасля хавалі прадстаўнікоў Тышкевічаў з лагойскай галіны роду. Сыны Марціна Тышкевіча Ёзэф і Філон сталі наступным пакаленнем уладальнікаў. Пры іх кіраванні Лагойскам прозвішча «Тышкевічы» набыло канчатковы від напісання. А нашчадкі Ёзэфа і Філона валодалі горадам да 1927 года.

Цяжкі перыяд у гісторыі горада – вайна Расіі з Рэччу Паспалітай. У 1655 годзе горад пасля пяці гадоў акупацыі быў знішчаны рускімі войскамі. Пасля гэтага і горадам Лагойск цяжка было назваць: астатнія двары можна было пералічыць па пальцах. І каб неяк адрадзіць горад, у 1673 годзе гараджане атрымалі права на штотыднёвыя таргі і два кірмашы ў год.

Кірмашовы шлях у Лагойску

XVIII стагоддзе для Лагойска аказалася таксама разбуральным. У маі 1708 года ў перыяд Паўночнай вайны (1700–1721 гг.) шведскія войскі Карла XII захапілі Лагойск, спалілі замак, які пасля вайны так і не быў адбудаваны зноў. На месцы замка Станіслаў Тышкевіч узвёў Базыльянскі манастыр, пры якім адкрыліся невялікія парафіяльная і музычная школы. У 1834 годзе манастыр быў зачынены, а ў 1841 годзе будынак разабралі.

У 1793 годзе Расія і Прусія падпісалі канвенцыю аб другім раздзеле Рэчы Паспалітай, тэрыторыя цяперашняга Лагойскага раёна згодна з гэтым дакументам адышла Расіі. Валодалі Лагойскам у той час Жмудскі кастэлян (кіраўнік замка і прылеглых тэрыторый) Станіслаў і былы канцлер ВКЛ Вінцэнт Тышкевічы. Дамінік Фелецыянавіч Тышкевіч, наступны ўладальнік горада, перадаў права валодання свайму малодшаму брату – Пію Фелецыянавічу. Ён і даў, мусіць, самы сур’ёзны штуршок для ўсебаковага развіцця Лагойска. Пій Тышкевіч – маршалак шляхты Барысаўскага павета, ганаровы член Віленскай Археалагічнай камісіі, бацька найвядомых беларускіх археолагаў і этнографаў Канстанціна і Яўстафія. Граф заслужана пражыў 102 гады: з 1756 па 1858 гг. Менавіта яго стараннямі ў 1815 годзе быў пабудаваны новы вялізны ампірны палац, разваліны якога зараз стаяць у Лагойскім парку Тышкевічаў.

Палац Тышкевічаў. Літаграфія 1883 года.

Другая палова ХІХ стагоддзя для Лагойска адметная адкрыццём ткацкай, сельскагаспадарчай фабрык; меднага, гарбарнага, палатнянага заводаў; банка, вадзянога млына, крам і шмат чаго іншага. У 1918 годзе Лагойск акупавалі нямецкія войскі, у 1920 – польскія. Прыход савецкай улады на Лагойшчыну быў сустрэты сялянскім вандалізмам. Тышкевічы, якія ўзнялі горад на еўрапейскі ўзровень, вымушаны былі пакінуць горад.

У 1924 годзе Лагойск стаў цэнтрам Лагойскага раёна, а ў 1938 набыў статус гарадскога пасёлка. У 41-44 гг. Лагойск займалі немцы.

У 1943 годзе адбылася Хатынская трагедыя, а 19 чэрвеня 1944 года – спалена вёска Дальва.